Cechy osobowości i inteligencja emocjonalna uczniów liceum a progil klasy, Ebooki

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
A N N A LE S
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA
LUBLIN - POLONIA
VOL. XVIII
SECTIO J
2005
Wydział Pedagogiki i Psychologii
Zakład Psychologii Ogólnej
JAKUB LICKIEWICZ
Cechy osobowości i inteligencja emocjonalna uczniów liceum
a profil klasy
Personality traits and emotional intelligence versus the profile of the secondary school juniors class
Osobowość jako względnie stały i zwarty system składający się z dyspozycji
i schematów reagowania człowieka stanowi jeden z najistotniejszych elementów
regulujących jego przystosowanie się do otoczenia (Siek 1986). Stanowi również
czynnik integrujący wszystkie procesy psychiczne w całość funkcjonalną, a tym
samym decyduje o sprawności ich przebiegu. Badacze - w zależności od
podejścia teoretycznego - podkreślają, iż dzięki osobowości ludzi cechuje stałość
zachowania, inni natomiast, że jest ona podłożem różnic indywidualnych
(Reykowski 1982). Różne nurty teoretyczne starały się znaleźć odpowiedź na
pytanie, co warunkuje występujące między ludźmi różnice w postępowaniu
i wyborach życiowych. Praktycy docenili zalety psychologii różnic indywidual-
nych, próbując odpowiedzieć na pytanie, jakie (oprócz osobowości), czynniki
warunkują osiąganie sukcesów zarówno w życiu osobistym, jak i zawodowym.
Na bazie tych poszukiwań wyrósł nurt w psychologii praktycznej, szukający
w różnicach indywidualnych podłoża naszych życiowych sukcesów i porażek. Te
poszukiwania skłoniły badaczy do stworzenia w latach dziewięćdziesiątych
XX wieku pojęcia inteligencji emocjonalnej jako czynnika warunkującego udane
związki z innymi ludźmi i skuteczność zawodową.
OSOBOWOŚĆ W RÓŻNYCH UJĘCIACH TEORETYCZNYCH. WIELKA PIĄTKA
Osobowość, mimo iż stanowi jedno z podstawowych pojęć w psychologii, nie
doczekała się dotychczas definicji, którą większość badaczy uznałaby za
wyczerpującą. Różnice w jej ujmowaniu są zależne od nurtu teoretycznego.
Podejście psychodynamiczne cechuje nadanie nieświadomości kluczowej roli
48
JAKUB LICKIEWICZ
w funkcjonowaniu jednostki, a także podkreślenie roli konfliktów i obrony
ego
jako elementów pobudzających zachowanie. Późniejsi zwolennicy tego nurtu
podkreślali istotność kultury i społeczeństwa w rozwoju jednostki (Drat--
Ruszczak 2000, Hali, Lindsey, Campbell 2004). Psychologia humanistyczna,
która opierała się na filozofii egzystencjalnej i fenomenologii, a także w pewnym
stopniu na filozofii Wschodu, eksponowała rolę samorealizacji opartej na
własnym doświadczeniu. Nurt ten preferował ujęcie holistyczne, w związku
z czym przedstawiciele tego nurtu raczej ujmowali osobowość w kategoriach
organizmu, chcąc przez to podkreślić jednorodność ciała i psychiki (Pervin
2002). Z kolei podejście behawiorystyczne kładło szczególny nacisk na aspekt
uczenia się i ciągłość rozwoju. To właśnie te czynniki kształtują osobowość
i decydują o repertuarze zachowań danej jednostki i sposobie wchodzenia
w interakcje ze środowiskiem (Hali, Lindzey, Campbell 2004). Teorie poznawcze
akcentują wpływ konstruktów poznawczych i pojęcia „ja" w nadawaniu sensu
doświadczeniom jednostki. W wyniku zachodzących procesów powstaje wiedza
osobista, zorganizowana w zespół schematów poznawczych. Zatem osobowość
w ujęciu poznawczym pełni rolę czynnika nadającego znaczenie doświad-
czeniom, ustanawia cele oraz steruje przebiegiem działania jednostki (Kofta,
Doliński 2000). W ujęciu teorii cech osobowość to zespół cech stanowiący
czynnik różnicujący jednostki od siebie nawzajem. Takie rozumienie tego pojęcia
zaproponował Allport, od którego wywodzi się ten nurt badań. Widział on
w osobowości zorganizowany zbiór cech, kierujący zachowaniem jednostki
(Szewczuk 1990). Założeniem, które spowodowało dalszy rozwój prac nad tą
teorią, było stwierdzenie, iż podstawową jednostkę opisu osobowości stanowi
czynnik, czyli pewna cecha wyodrębniona dzięki analizie czynnikowej (Chlewiń-
ski 1987, Strelau 2000). Na bazie tych założeń Cattellowi udało się wyodrębnić 16
dwubiegunowych czynników, które w jego rozumieniu pozwalały na dokładny
opis osobowości, natomiast Eysenck wyróżnił trzy superczynniki osobowości,
do których zaliczył psychotyzm, ekstrawersję oraz neurotyzm (Hali, Lindzey,
Campbell 2004, Strelau 2000).
Dzięki badaniom opartym na tym paradygmacie udało się również wyodręb-
nić pięć czynników osobowości, które obecnie funkcjonują pod wspólnym
określeniem Wielka Piątka (Costa i McCrea, za: Pervin 2002). Składają się na
nią: neurotyczność, ekstrawersja, ugodowość, sumienność i otwartość na
doświadczenia. Neurotyczność rozumiana jest jako podatność na doświadczanie
negatywnych emocji, takich jak strach czy gniew, z kolei ekstrawersja opisuje
ilość i jakość interakcji nawiązywanych przez jednostkę. Ugodowość jest
czynnikiem, który daje informację o nastawieniu jednostki do innych ludzi,
podczas gdy sumienność określa stopień zorganizowania i wytrwałości, czyli
stosunek do pracy. Otwartość na doświadczenia opisuje ciekawość poznawczą
oraz tolerancję wobec nowości (Hall, Lindzey, Campbell 2004, Jarmuż 1998,
Strelau 2000). Wyodrębnienie tych czynników wynikało z założenia badaczy,
CECHY OSOBOWOŚCI I INTELIGENCJA EMOCJONALNA UCZNIÓW LICEUM A PROFIL KLASY
49
Costy i McCrea, że ta ilość wymiarów w zupełności wystarcza, aby dokonać
pełnego opisu osobowości (Jarmuż 1998). Teorię tę uzupełnia wyodrębnienie
sześciu aspektów opisujących każdy z czynników, co pozwala na dokładniejsze
ich zrozumienie. I tak u podłoża sumienności leży kompetencja, obowiązkowość,
dążenie do osiągnięć, samodyscyplina, skłonność do porządku oraz rozwaga
(Hall, Lindzey, Campbell 2004). Dzięki takiemu podejściu do osobowości
nabiera ona charakteru hierarchicznego, staje się bardziej przejrzysta i łatwiejsza
do zastosowania w badaniach.
Koncepcja Wielkiej Piątki spotkała się jednak z krytyką ze strony wielu
badaczy, w tym także Eysencka. Krytyka nastąpiła jednak głównie ze strony
psychologii poznawczej i dotyczyła zwłaszcza samego pojęcia cechy - jego
niejednoznaczności i ogólności terminów służących do opisu osobowości w tej
teorii. Obecne badania wskazują na fakt, iż metody oparte na tym modelu
stanowią adekwatny opis osobowości i pozwalają wnioskować o powodzeniu
w określonych zawodach oraz o odporności na stres (Hall, Lindzey, Campbell
2004, Strelau 2000). Niezaprzeczalnie Wielka Piątka stanowi obecnie jeden
z najpopularniejszych modeli badawczych w psychologii osobowości, którego
ogromną zasługą jest również ujednolicenie języka naukowców preferujących
opis jednostki w kategoriach teorii cech.
INTELIGENCJA EMOCJONALNA W UJĘCIU TEORETYCZNYM
Już dawno badacze zwracali uwagę na niewspółmierność poziomu inteligen-
cji racjonalnej do adekwatnego funkcjonowania społecznego. Na konieczność
połączenia tych dwóch elementów zwrócił uwagę Gardner (2002). Założył on, że
inteligencja składa się z 7 typów, z których jednostka posiada każdy, lecz
w różnym natężeniu. Istotnym odkryciem tego badacza był fakt wyróżnienia,
obok cech inteligencji typowo racjonalnej (a zatem lingwistycznej, muzycznej,
logiczno-matematycznej, przestrzennej oraz kinestetyczno-cielesnej), dwóch
dodatkowych - inteligencji interpersonalnej, rozumianej jako zdolność do
nawiązywania związków międzyludzkich, empatii oraz rozumienia innych,
i inteligencji intrapersonalnej, czyli szeroko rozumianej samowiedzy, rozumienia
siebie i swoich stanów emocjonalnych. Ten interesujący konstrukt skłonił
badaczy do znalezienia wspólnego mianownika dla czynnika poznawczego
i emocjonalnego. Uważa się ją za zdolność nabytą, wzrastającą wraz z
wiekiem i doświadczeniem. Jak zauważa Goleman (1997), podstawą jej
powstawania są emocje przeżywane w kontaktach interpersonalnych, szczególnie
w rodzinie. To rodzice pomagają dziecku w identyfikowaniu emocji,
akceptowaniu uczuć innych jednostek i powiązaniu tych zdarzeń z sytuacjami
społecznymi (Maru-szewski 2000). Na bazie tych doświadczeń rozwija się
inteligencja emocjonalna, rozumiana przez Mayera i Saloveya (1997, za:
Maruszewski, Ścigała 1998) jako zdolność do:
50
JAKUB LICKIEWICZ
a) trafnego spostrzegania, oceny oraz ekspresji emocji,
b) uzyskiwania dostępu do procesów emocjonalnych i wytwarzania uczuć,
szczególnie w sytuacjach, gdy ułatwiają one proces myślenia,
c) rozumienia emocji i wiedzy o emocjach,
d) regulacji i kontroli emocji, która zapewnia rozwój intelektualny.
Według tych badaczy wymienione kategorie tworzą strukturę hierarchiczną,
zarówno w aspekcie funkcjonalnym, jak i rozwojowym. Stąd wniosek, że do
najprostszych aspektów inteligencji emocjonalnej należą spostrzeganie i ekspre-
sja emocji, natomiast najbardziej złożonymi są świadoma regulacja i kontrola
służąca wpływaniu na procesy poznawcze i zachowanie (Mayer, Salovey 1999).
A zatem rozwój inteligencji emocjonalnej polega na przechodzeniu przez coraz
wyższe poziomy, od spostrzegania, poprzez interpretowanie, aż do świadomego
wykorzystania stanów emocjonalnych w procesie myślenia.
Jednak badacze zauważają, iż zdolność do prawidłowego odczytywania
ekspresji, która ma ścisły związek z empatią, można porównać do czynnika
inteligencji ogólnej (g). Stąd wniosek, że na inteligenqe jednostki składają się
dwa niezależne czynniki - przetwarzający informacje w sposób analityczny
(czynnik g) i drugi, opierający się na emocjach (Nosal 1998). Oznacza to, iż każda
jednostka posiada własny styl interpretacji i funkcjonowania w danych sytua-
cjach społecznych, zależny m.in. od tych właśnie czynników. Jednak - co warto
podkreślić - oba te aspekty stanowią zwarty, nierozerwalnie ze sobą połączony
system.
OSOBOWOŚĆ I INTELIGENCJA EMOCJONALNA A UZDOLNIENIA
Literatura przedmiotu w różny sposób rozumie uzdolnienia, badacze są
jednak zgodni, iż prawidłowy ich rozwój zapewnia wyłącznie współwystępowa-
nie wielu czynników. Popek (1987) w swoim integracyjnym modelu rozwoju
zdolności akcentuje współzależność występowania inteligencji, uzdolnień twór-
czych oraz uzdolnień specjalnych jako wyznaczników wybitnych uzdolnień.
Jednak żadna z tych sfer nie osiągnie poziomu maksymalnego bez udziału
szeroko rozumianej osobowości (sfery wolitywnej - emocji i motywacji oraz
poznawczej), a także środowiska ekologicznego (Popek 2004). Jednocześnie
podkreśla się, iż sfera intelektualna nie stanowi czynnika niezbędnego dla
rozwoju uzdolnień specjalnych, mimo iż je wspomaga (por. Popek 1987 2004,
Sękowski 2000). Dlatego też - mimo pomniejszenia wpływu inteligencji na
rozwój zdolności - badacze zgodnie podkreślają znaczenie sfery emocjonalno--
motywacyjnej. Wpływ czynników osobowościowych szczególnie podkreślał
Renzulli (za: Sękowski 2004), który w swoim modelu wybitnych zdolności
wymienia ponadprzeciętne zdolności, twórczość oraz zaangażowanie w pracę.
Ten ostatni element stanowi niewątpliwe nawiązanie do elementów osobo-
CECHY OSOBOWOŚCI I INTELIGENCJA EMOCJONALNA UCZNIÓW LICEUM A PROFIL KLASY
5 1
wościowych, gdyż to właśnie one sprawiają, że jednostka jest wytrwała w swoich
zamierzeniach i dąży do osiągnięcia swoich celów. Pojawia się jednak pytanie,
czy istnieją szczególne cechy osobowości predysponujące do wybitnych osiągnięć
szkolnych w danej dziedzinie? Badania nad wpływem ekstrawersji na skutecz-
ność rozwiązywania skal słownych w testach inteligenqi przynoszą sprzeczne
rezultaty. Badania nad poszukiwaniem takiego związku z czynnikiem zbliżonym
do otwartości na doświadczenia z Wielkiej Piątki nie wykazały takiej zależności
(za: Kossowska 2004). Stwierdzono natomiast wpływ otwartości na doświad-
czenia oraz sumienności na sprawne funkcjonowanie w szkole (Kossowska,
Schouwenburg 2000). Ostatnie badania Busato, Prinsa, Elsout i Hamakera (za:
Kossowska 2004) akcentują związek wszystkich czynników wchodzących
w skład Wielkiej Piątki ze stylami uczenia, które warunkują osiągnięcia szkolne.
W tym modelu ekstrawersja ma związek z odtwarzaniem uprzednio wyuczonych
faktów, sumienność koreluje ze stylem opartym na uczeniu się przez zrozumienie
materiału, otwartość na doświadczenia wiąże się z samodzielnym poszukiwa-
niem potrzebnych danych, natomiast ugodowość - ze stylem opartym na
realizacji wskazówek zewnętrznych. Z neurotycznością związany jest styl,
w którym jednostka uczy się wielu rzeczy, jednak nie zawsze ściśle związanych
z zadaniem. Przy okazji badań do polskiej wersji NEO-FFI stwierdzono, iż
kobiety uzyskują wyższe wyniki we wszystkich skalach kwestionariusza, zatem
uzyskano w tych skalach wyraźne różnice związane z płcią. Stwierdzono również
zmiany powiązane z wiekiem, szczególnie jeśli chodzi o neurotyczność, która
wraz z wiekiem ulegała obniżeniu.
Cechy osobowości korelują również z inteligencją emocjonalną: w przypadku
ekstrawersji i otwartości na doświadczenia jest ona dodatnia, natomiast
w przypadku neurotyczności - ujemna. Badania amerykańskie wskazywały
również na związek wyników w teście inteligencji emocjonalnej z późniejszymi
osiągnięciami szkolnymi. Nie udało się natomiast wykazać takich zależności
w warunkach polskich - związek ten wystąpił tylko w przypadku chłopców
z pierwszych klas szkół średnich, co tłumaczono koniecznością dostosowania się
do nowych warunków (Jaworowska, Matczak 2001).
Jak jednak wskazują powyższe badania, istnieje ścisły związek pomiędzy
osobowością a osiągnięciami szkolnymi, który może stanowić o ich późniejszych
sukcesach.
HIPOTEZY I PROBLEMY BADAWCZE
Osobowość i inteligencja emocjonalna różnicują poszczególne jednostki pod
względem ich funkcjonowania zarówno w sytuacjach zadaniowych, jak i interak-
cjach z otoczeniem. Oba elementy ulegają zmianom w trakcie rozwoju i doj-
rzewania organizmu. Należy jednak zadać pytanie, czy decyzja o wyborze
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

Cechy osobowości i inteligencja emocjonalna uczniów liceum a progil klasy, Ebooki

Odnośniki